Budowa aparatu jadowego u ptaszników [Mariusz86]

Mariusz86

BUDOWA APARATU JADOWEGO U PTASZNIKÓW

Ptaszniki (Theraphosidae) to rodzina pająków, która nosi miano największych na świecie oraz najbardziej prymitywnych. Jednym z elementów odpowiadających za ich pierwotnością przemawia fakt położonych z przodu głowotułowia, leżących w płaszczyźnie poziomej chelicer oraz ich pazurów ułożonych równolegle w czasie spoczynku.

[link widoczny dla zalogowanych]
(Chelicery różnych rodzajów i gatunków ptaszników)

Wszystkie pająki w okresie ewolucji wykształciły nowy sposób pobierania pokarmu oraz trawienia, które rozpoczyna się poza ich ciałem. W początkowej fazie rozwoju embrionalnego chelicery znajdują się za otworem gębowym, dopiero w późniejszej etapie zajmują właściwie miejsce w pozycji przedgębowej. Aparat jadowy u ptaszników jest znacznie większy od tych obserwowanych wśród pająków wyższych, co jest uwarunkowane sposobem polowania. Spowodowane jest to także brakiem możliwości budowania pajęczyn jak to ma miejsce u innych rodzin pajęczaków. Ptaszniki wykorzystują sieć jako czynnik, który pozawala na wykrycie ruchu potencjalnej ofiary, przemieszczającej się obok kryjówki.
Ptaszniki dysponują jedną parą szczękoczułek, które znajdują się na przedniej stronie ciała pająka na wprost jamy gębowej, zbudowane są one z dwóch części: służącej jako podstawę masywnej części podstawowej oraz pazura. Duży pierwszy człon chelicer (człon bazalny) jest ułożony poziomo względem głowotułowia oraz ruchomo z nim połączony. Na wewnętrznych krawędziach znajdują się ząbki, które służą do przytrzymywania ofiary. Część druga czyli pazur jadowy jest ruchomą częścią chelicer, skierowaną równolegle względem siebie, natomiast ku dołowi w czasie spoczynku. Zakończenie „kła” jest mocno zwężone i ostro zakończone, w momencie gdy część bezpośrednio łącząca się z członem bazalnym jest dużo bardziej masywna. W pazurze, powyżej ostrza, umiejscowiony jest otwór połączony z gruczołem jadowym, co umożliwia pająkowi wtłoczenie odpowiedniej dawki toksyny. Theraphosidae to rodzina, u której pazury osiągają duże rozmiary, nawet do 30mm u dorosłych osobników z rodzaju Theraphosa. Bezpośrednio z chelicerami związany jest także narząd zwany strydulacyjnym. Można go zaobserwować między innymi u ptaszników ze Starego świata, który używany w chwilach zagrożenia wydaje specyficzny dźwięk ostrzegawczy. Ptaszniki poza podstawową funkcją szczękoczułek, które jako wyspecjalizowana para odnóży służących do ranienia ofiary i jej uśmiercania służy także to innych celów takich jak kopanie nor, przenoszenia różnych elementów otoczenia (liści, ziemi itp.), ochrony i przenoszenia kokonu z jajami, rozdrabniania schwytanych ciał ofiar oraz usuwania resztek pokarmu z kryjówki.

[link widoczny dla zalogowanych]
(Kanalik jadowy)

[link widoczny dla zalogowanych]
(Ząbki na krawędzi wewnętrznej chelicer)

[link widoczny dla zalogowanych]
(Chelicery)

Pająki pod względem składu ich jadu są słabiej poznane w porównaniu do takich zwierząt jak chociażby węże. Jad pająków jest mieszaniną takich składników jak: kardiotoksyny które mają na celu zaburzanie pracy mięśnia sercowego, nektrotoksyny powodujące martwicę tkanek, hemotoksyny powodujące rozpad krwinek, miotoksyny wywołujące paraliż mięśni i neurotoksyny działające na układ nerwowy. Jad ptaszników celuję w dużej mierze w układ nerwowy. Każde zwierze, które posiada taki układ jest bardzo narażone na jego działanie. Dzięki efektywnemu oddziaływania toksyn na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy ptaszniki otrzymały zdolność do chwytania dużej i silnej zdobyczy bez pomocy sieci.

[link widoczny dla zalogowanych]
(Masywne chelicery u A. ezendami)

[link widoczny dla zalogowanych]
(Pazury jazdowe oraz kropla jadu E. murinus)

Theraphosidae ze względu na swoje gabaryty początkowo uważane były za pająki potencjalnie niebezpieczne. Dzięki wieloletnim badaniom i obserwacjom dowiedziono, że rozmiar nie ma dużo wspólnego z toksycznością jadu. Na jad ptaszników inaczej zareagują kręgowce i inaczej bezkręgowce. Zdrowy człowiek po ukąszeniu przez pająka z rodziny Theraphosidae może mieć objawy niewielkiego obrzęku oraz bólu, który zazwyczaj mija po kilku godzinach lecz nie można zapomnieć, że skład jadu niektórych gatunków ptaszników jest bardziej toksyczny od innych. Wysoką jakością działania wykazują się pająki z Afryki jak i z niektórych regionów Azji. Do gatunków o silnej toksyczności jadu należą między innymi wszystkie z rodzajów: Poecilotheria spp., Lamproplema spp., Stromatopelma spp., Heteroscondra spp., Pterinochilus spp. oraz wiele innych. Ptaszniki z Ameryki charakteryzują się wyraźnie słabszym jadem od wcześniej wymienionych krewniaków.

Poniżej zaprezentowana tabela ukazuje czas w minutach po którym wystąpił u myszy efekt letalny po zaaplikowaniu 0,1 ml czystego jadu u jednych z najpopularniejszych w hodowli ptaszników.

[link widoczny dla zalogowanych]

Po przeanalizowaniu danych można łatwo stwierdzić, że śmierć u gryzoni wielkości myszy może nastąpić nawet w przeciągu 3-5 minut przy ugryzieniach bardziej jadowitych pająków z rodziny Theraphosidae, ale także przy skromniej wyposażonych w siłę toksyn gatunków z Nowego świata może zająć to nawet 60 minut. Tabela dowodzi, iż rodzaje ptaszników z Afryki, a także duża część z Azji posiada silnie toksyczny jad dla małych stworzeń zaś Amerykańscy krewni oddziałują na ofiary ze zróżnicowaną efektywnością. Jady ptaszników zostały zakwalifikowane jako śmiertelne dla gryzoni takich jak: świnki morskie, chomiki, myszy, szczury oraz króliki, śmiertelne w skutkach są również dla wszelkiego rodzaju ptactwa mniejszego od gołębi, a także dla płazów, węży, jaszczurek oraz psów.
Ilość produkowanego przez ptaszniki jadu jest zależna od trzech rzeczy: gatunku, wielkości oraz płci. Ostatnie wymienione kryterium produkcji większej ilości jadu przez samice jest spowodowane przystosowaniem do innego trybu życia niż samce. Te pierwsze są zazwyczaj większe i pobierają więcej pokarmu niż dorosłe samce, które po osiągnięciu dojrzałości za główny cel wyznaczają sobie poszukiwanie partnerki. Wieloletnie badania udowodniły, iż pierwsze ukąszenie wtłacza do ciała ofiary najwięcej jadu mimo nie wykorzystania całej zawartość gruczołu jadowego. Z każdym kolejnym ugryzieniem iniekcja jest zawsze mniej obfita, co za czym idzie mniej groźna.

Podkreślając wpływ toksyczności jadu – nie odnotowano żadnego śmiertelnego przypadku ugryzienia człowieka przez ptasznika, co oczywiście nie mówi o tym, by nie zachowywać wszelkich środków ostrożności oraz najwyższej uwagi przy kontakcie z ptasznikiem.

[link widoczny dla zalogowanych]

[link widoczny dla zalogowanych]
(Pazury jadowe)

Bibliografia:
Foelix R. F., 1996, Biology of spiders, New York, Oxford.
Pigulewski S.W., 1982, Jadowite zwierzęta bezkręgowe, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Punzo F., 2007, Spiders: Biology, Ecology, Natural History and Behavior, Wydawnictwo Brill, Michigan.
Bakuła T., 2012, Praca licencjacka.
Własne doświadczenia.
Zdjęcia M. Arent.